Η Μεσόγειος αποτελεί τον πρωταρχικό «εγγύτερο ορίζοντα» για την Ευρώπη, λόγω των 500 εκατομμυρίων κατοίκων της περιοχής, εκ των οποίων μόλις το ένα τρίτο ζουν στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Η δυναμική ανάπτυξης γύρω από τη Μεσόγειο μπορεί να αποτελέσει κινητήριο δύναμη για ολόκληρη την ευρωπαϊκή οικονομία και η η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί την ιδέα του σχεδιασμού και υλοποίησης μακροπεριφερειακής πολιτικής, ανάλογης με αυτές που εφαρμόστηκαν για τη Βαλτική και τις χώρες που διέρχεται ο Δούναβης.

«Στους κόλπους της ΕΕ, ο μεσογειακός χώρος είναι ελάχιστα διαρθρωμένος. Στον χώρο αυτόν παρατηρούνται εξαιρετικά χαμηλές επιδόσεις σε επίπεδο συνεργασίας και διασύνδεσης. Οι προκλήσεις στις οποίες καλούνται να ανταποκριθούν οι πολιτικές αρχές της Μεσογείου θα μπορούν να αντιμετωπιστούν πολύ καλύτερα στο πλαίσιο μιας γενικότερης συλλογιστικής και ενός συνολικού σχεδίου», τονίζεται σε έκθεση του ευρωβουλευτή Φρανσουά Αλφόνσι σχετικά με τις μακροπεριφερειακές στρατηγικές της Ένωσης.

Εκτός των συνόρων της ΕΕ, οι συνθήκες διαβίωσης των πληθυσμών που ζουν κατά μήκος της λεκάνης της Μεσογείου είναι εξαιρετικά υποβαθμισμένες, και τούτο σε όλα τα επίπεδα: οικονομικό, κοινωνικό, περιβαλλοντικό και πολιτικό. Η ανάπτυξη των εν λόγω κοινωνιών συνιστά αναγκαιότητα για τις ίδιες και ευκαιρία για την Ευρώπη. Η τελευταία θα μπορούσε να επωφεληθεί από τη μεγαλύτερη ασφάλεια, από τον πιο «βιώσιμο» έλεγχο των μεταναστευτικών ροών, καθώς και από την άμεση συμμετοχή της σε μια περιοχή οικονομικής ανάπτυξης, που θα μπορούσε να έχει θετικό αντίκτυπο και στις επιδόσεις της δικής της οικονομίας.

Σύμφωνα με την ευρωπαϊκή έκθεση τα γεγονότα που εξελίχθηκαν με την αραβική άνοιξη στις νότιες ακτές της Μεσογείου αποτελούν ισχυρό κίνητρο για την ανάπτυξη νέων ενεργητικών πολιτικών γειτονίας.

Υπαγόμενες, τουλάχιστον εν μέρει, σε μια μακροπεριφερειακή στρατηγική, θα μπορούσαν να λάβουν μια συγκεκριμένη εδαφική διάσταση, που εγγυάται ενισχυμένη αποδοτικότητα.

«Τα κράτη και οι περιφέρειες της Ευρώπης που βρίσκονται στον μεσογειακό χώρο πρέπει να συστρατευθούν στο πλαίσιο μιας ενισχυμένης προσπάθειας συνεργασίας, η οποία θα πρέπει επίσης να είναι ανοικτή σε όλους τους εταίρους αυτού του θεμελιώδους χώρου για το μέλλον της Ευρώπης. Η μακροπεριφερειακή στρατηγική αποτελεί ένα μέσο το οποίο πρέπει να προαχθεί προς τον σκοπό αυτόν», τονίζεται στην ανάλυση.

Η κατάσταση σήμερα

Στο αιτιολογικό της έκθεσης αναφέρεται στις περιοχές της Νότιας Ευρώπης υπάρχουν μεγάλες δυνατότητες, οι οποίες δεν θα μπορέσουν να αξιοποιηθούν χωρίς τον συντονισμό και χωρίς τη συνολική θεώρηση που επιτρέπει ο καθορισμός μιας μακροπεριφερειακής στρατηγικής.

Η περιοχή της Μεσογείου είναι ιδιαίτερα εκτενής, στοιχείο το οποίο εγείρει τον προβληματισμό σχετικά με το είδος του μακροπεριφερειακού μηχανισμού που θα πρέπει να προτιμηθεί.

Στην Κεντρική Μεσόγειο, οι παράγοντες κινητοποιούνται στο πλαίσιο ενός σχεδίου για μια μακροπεριφέρεια με άξονα την Αδριατική και το Ιόνιο.

Οι διαβουλεύσεις που έλαβαν χώρα στο πλαίσιο της σύνταξης της έκθεσης συγκλίνουν προς την επιλογή τριών διαφορετικών μακροπεριφερειών: η μία στη Δυτική Μεσόγειο, η δεύτερη στην Κεντρική Μεσόγειο, γνωστή επίσης και ως μακροπεριφέρεια της Αδριατικής και του Ιονίου, και η τρίτη στην Ανατολική Μεσόγειο, με τη λειτουργία ενός διαρθρωμένου μηχανισμού συντονισμού μεταξύ τους.

Λόγω του κλίματός τους —του «μεσογειακού κλίματος»—, οι μακροπεριφέρειες της Μεσογείου παρουσιάζουν παρεμφερείς οικότυπους. Τα γεωργικά προϊόντα της περιοχής είναι τα ίδια από τον Βορρά μέχρι τον Νότο και από την Ανατολή μέχρι τη Δύση και, παρά την πολυμορφία τους, διαμορφώνουν το ίδιο φάσμα προϊόντων. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα (για παράδειγμα οι πυρκαγιές) είναι παντού τα ίδια. Ως πρώτος τουριστικός προορισμός παγκοσμίως, τα μεσογειακά εδάφη έχουν συμφέρον να συνεργαστούν για τη διατήρηση και τη βελτίωση των προοπτικών αυτού του σημαντικού οικονομικού τομέα για την πλειονότητα των εν λόγω εδαφών.

Σε επίπεδο δυνατοτήτων, κρίνεται απαραίτητη η τοποθέτηση της θαλάσσιας κυκλοφορίας στο επίκεντρο μιας στρατηγικής για τον τομέα των μεταφορών ολόκληρης της περιοχής, ιδίως των εμπορευματικών μεταφορών. Πρέπει να ανοιχθούν πολυάριθμες και διαφοροποιημένες θαλάσσιες αρτηρίες.

Η Μεσόγειος παρουσιάζει βέλτιστες συνθήκες ανάπτυξης για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και, ειδικότερα, για την ηλιακή ενέργεια. Για την υλοποίηση των εν λόγω στόχων, η μακροπεριφερειακή στρατηγική δύναται να παράσχει κατάλληλα προσαρμοσμένες απαντήσεις και να διασφαλίσει τη συμμετοχή εταίρων όπως η ΕΤΕπ.

Η μεσογειακή βιοποικιλότητα χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερο πλούτο, αλλά αντιμετωπίζει επίσης μείζονες απειλές. Η υπεραλίευση συνιστά απειλή για τους αλιευτικούς πόρους της.

Η Μεσόγειος Θάλασσα είναι μια κλειστή θάλασσα, με ιδιαίτερα έντονη θαλάσσια κυκλοφορία. Στις ακτές της καταγράφεται επίσης ένα από τα πλέον υψηλά ποσοστά δημογραφικής ανάπτυξης, φαινόμενο που οξύνεται ιδιαίτερα λόγω της τουριστικής κίνησης. Επιπλέον, το παράκτιο και θαλάσσιο περιβάλλον αποτελεί μείζονα πηγή ανησυχίας για ολόκληρη την περιοχή αυτή. Με τη στήριξη των πολιτικών γειτονίας, επιβάλλεται να ευνοηθεί μια συντονισμένη πολιτική για την επεξεργασία των αποβλήτων που απορρίπτονται στη θάλασσα, σε συνδυασμό με τη γενίκευση των σχέσεων συνεργασίας «Βορρά-Νότου» μεταξύ των τοπικών αρχών.

Η εμπειρία της Βαλτικής

Η μακροπεριφέρεια της Βαλτικής Θάλασσας, η οποία δρομολογήθηκε το 2009, απαρτίζεται από ένα συνεκτικό σύνολο εδαφών με αποστολή τη συνεργασία για την καλύτερη επίλυση των οικονομικών και περιβαλλοντικών προβλημάτων που εγείρονται στην περιοχή. Η εν λόγω συνεργασία έλαβε τη μορφή μιας «μακροπεριφερειακής στρατηγικής», η οποία αποβλέπει στον συντονισμό των στενών σχέσεων τομεακής συνεργασίας που έχουν ήδη αναπτυχθεί, και η οποία διαρθρώνεται γύρω από τέσσερις πυλώνες –περιβάλλον, ευημερία, προσβασιμότητα και ασφάλεια– και ένα σχέδιο δράσης που περιλαμβάνει 15 άξονες προτεραιότητας και 80 βασικά σχέδια.

Η συγκεκριμένη εμπειρία ενέπνευσε και άλλα σχέδια. Ένα από αυτά –η μακροπεριφέρεια του Δούναβη– αποτέλεσε ένα πρώτο βήμα προόδου, ενώ προβλέπονται και άλλα.

Οι μακροπεριφερειακές στρατηγικές ανοίγουν νέες προοπτικές στα προγράμματα εδαφικής συνεργασίας που υποστηρίζονται από την πολιτική συνοχής. Μπορούν να πλαισιώσουν τις μείζονες κοινοτικές στρατηγικές όπως είναι τα διευρωπαϊκά δίκτυα μεταφορών ή η ολοκληρωμένη θαλάσσια πολιτική, και μπορούν να συμβάλουν στην καλύτερη προσαρμογή των περιφερειακών προγραμμάτων στους στόχους της στρατηγικής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για το 2020.

Το παράδειγμα της Βαλτικής Θάλασσας αναδεικνύει αρκετές δυνατότητες. Πρόκειται κατά κύριο λόγο για την παροχή ενός κατάλληλου πλαισίου αναφοράς στις πολιτικές συνοχής και τη διευκόλυνση της διατομεακής συνεργασίας σε μια δεδομένη κοινότητα.

Αυτό το πλαίσιο δύναται να προσανατολίσει τις επενδύσεις προς την ενίσχυση της συμπληρωματικότητας και να επηρεάσει τις αντίστοιχες προτεραιότητες κάθε περιφερειακού σχεδίου ανάπτυξης εντός της εκάστοτε μακροπεριφέρειας της Ευρώπης, οδηγώντας στη διαμόρφωση μιας συνολικής θεώρησης και πραγματικών συνεργειών στο πλαίσιο μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης.

Ένα άλλο πλεονέκτημα της εν λόγω στρατηγικής συνίσταται στο γεγονός ότι επιτρέπει μεγαλύτερη συμμετοχή και καλύτερη συνεργασία μεταξύ των διαφόρων μέσων παρέμβασης που έχει στη διάθεσή της η Ευρωπαϊκή Ένωση, πέρα από τις πιστώσεις που διατίθενται για την πολιτική συνοχής. Αυτό ισχύει κυρίως στην περίπτωση της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων (ΕΤΕπ). Επίσης, επιτρέπει τη σύγκλιση μεταξύ των πόρων των περιφερειών και των διαφόρων κρατών μελών μέσω της εφαρμογής μιας πολυεπίπεδης διακυβέρνησης. Πρόκειται για μια στρατηγική «αμοιβαίου οφέλους» για όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη.

Τέλος, η μακροπεριφερειακή στρατηγική παρέχει στις πολιτικές γειτονίας της Ένωσης ένα πρόσφορο πλαίσιο για την ανανέωση του διαλόγου και για την ανάπτυξη εποικοδομητικών και απτών σχέσεων.

Οι δυσκολίες

Κάθε μακροπεριφερειακή στρατηγική έχει διπλή διάσταση: μία εδαφική, λόγω του προσδιορισμού ενός κατάλληλου εδαφικού πλαισίου εφαρμογής· μία λειτουργική, μέσω του καθορισμού προτεραιοτήτων. Η συμμετοχή των ενδιαφερομένων φορέων τοπικής αυτοδιοίκησης πρέπει να εξασφαλίζεται από τη δρομολόγηση μιας τέτοιας προσέγγισης. Όλα αυτά τα στοιχεία καθιστούν αναγκαία την εφαρμογή ενός σταδίου προσχεδιασμού, διάρκειας ενός ή δύο ετών, πριν από την ουσιαστική συγκρότηση οποιασδήποτε μακροπεριφέρειας.

Η λειτουργία των μακροπεριφερειών πρέπει να αποφύγει την παγίδα της άσκησης διακυβερνητικής διακυβέρνησης, παρότι ο διεθνικός χαρακτήρας της προϋποθέτει τη συμμετοχή των ενδιαφερόμενων κρατών μελών. Μόνο μια πολυεπίπεδη διακυβέρνηση, η οποία αφορά κυρίως το περιφερειακό επίπεδο, είναι η πλέον κατάλληλη για την εξασφάλιση της ευρωπαϊκής «σφραγίδας» σε ανάλογες δράσεις και τη διασφάλιση συμπληρωματικότητας με την πολιτική περιφερειακής ανάπτυξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Ο σχηματισμός των μελλοντικών μακροπεριφερειών διά της «αυθόρμητης δημιουργίας» δεν μπορεί να αποτελέσει κατάλληλη προσέγγιση για το μέλλον. Εμπεριέχει ένα στοιχείο τυχαίου χαρακτήρα, το οποίο θα είναι επιζήμιο για την ανάπτυξη συνεκτικών δράσεων. Για τον λόγο αυτόν, οποιοσδήποτε ανάλογος σχηματισμός πρέπει να συνιστά μια διαδικασία «από κάτω προς τα πάνω» («bottom-up»), με αφετηρία την παροχή πραγματικών κινήτρων στους τοπικούς παράγοντες.

Η συμμετοχή των περιφερειών της γειτονίας είναι απαραίτητη για την έγκριση πολλών σχεδίων που εντάσσονται στο πλαίσιο των μακροπεριφερειακών στρατηγικών. Η διασφάλιση αυτής της συμμετοχής πρέπει να εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής των εδαφικών πολιτικών και να μην αποτελεί συνιστώσα κάποιας εξωτερικής πολιτικής.